De stadsweiden liggen achter de erven van de bebouwing aan beide zijden van de Dorpsstraat. De oorsprong van de Stadsweiden gaat ver terug in de tijd. Nadat Bunschoten rond 1200 was ontstaan, kreeg de plaats voor 1355 stadsrechten van de bisschop van Utrecht. De bisschop besloot hiertoe omdat het grondgebied van Utrecht (destijds het Nedersticht) alleen hier aan de Zuiderzee grensde. Zodra Bunschoten stadsrechten kreeg, beveiligden de inwoners hun stad met een ‘borchwalle’ en een ‘stat grafte’. De boerderijen en woningen werden binnen deze ‘vesting’ gebouwd. De versterking bestond waarschijnlijk uit niet meer dan een aarden wal met daaromheen een moerassig gebied in de vorm van een gracht. Mogelijk was er ook sprake van een aarden omwalling met palissaden. Poorten gaven toegang tot de stad. In het straatwerk van de Dorpsstraat is zowel aan de noordzijde als aan de zuidzijde aangegeven waar deze hebben gelegen.
De bebouwing concentreerde zich langs de Dorpsstraat. Om de groei van de jonge stad te kunnen opvangen, werd tussen de Dorpsstraat en de grachten een soort van uitbreidingsplan aangelegd. Het bestond uit een patroon van vierkante stukken grond die werden omgeven door aarden wallen die als wegen dienst moesten gaan doen. Deze wallen sloten op zeven plaatsen aan op de Dorpsstraat. Via deze dwarsverbindingen was het uitbreidingsplan vanaf de Dorpsstraat toegankelijk.

Verwoesting
In het begin van de vijftiende eeuw raakte Bunschoten betrokken bij een oorlog tussen de bisschop van Utrecht en Philips de Goede, hertog van Bourgondië (waaronder Holland ressorteerde). Bunschoten koos de zijde van de hertog. Enkele jaren later, in 1428, sloten de bisschop en de hertog vrede. Daarna kreeg Bunschoten van de bisschop de rekening gepresenteerd. Het stadje werd verwoest en van de geplande uitbreidingen kwam in de eeuwen daarna niets terecht.
Eeuwenlang bleef Bunschoten een plaats met een agrarische achtergrond. Een stad met een middeleeuws uitbreidingsplan dat niet werd gerealiseerd. Al die eeuwen door bleef het blokvormige patroon aanwezig. Helaas werd het gebied meegenomen in de ruilverkaveling zoals die rond 1950 in de gemeente Bunschoten plaatsvond. De voor de agrarische bedrijven onhandige stukken grond die voor een deel alleen via de burgwalletjes waren te bereiken en veelal niet aansloten op de boerenerven langs de Dorpsstraat, werden op de schop genomen. De burgwalletjes werden gelijk gemaakt met de rest van het gebied, veel sloten werden gedempt en het overgebleven gebied werd verkaveld door het graven van nieuwe sloten.
De gracht tussen de erven en de weilanden raakte op een aantal plaatsen in onbruik en groeide dicht of werd juist gedempt.
Aan de oostkant werd een deel van de Stadsweiden alsnog bebouwd, maar niet volgens het middeleeuwse uitbreidingsplan. Er is gebouwd volgens een structuur die na de Tweede Wereldoorlog, in de zogenaamde Wederopbouwperiode, gebruikelijk was.
Kort na de tweede ‘verwoesting’ van de stad Bunschoten werd duidelijk hoe belangrijk het gebied was. Het werd door de minister aangewezen als een beschermd archeologisch monument.

Uniek gebied
Het gegeven dat de Stadsweiden in Bunschoten voor een belangrijk deel als archeologisch rijksmonument zijn aangewezen, geeft aan dat het een belangrijk historisch geografisch element in de gemeente.
In Nederland zijn geen andere voorbeelden bekend van een uitbreidingsplan dat in de middeleeuwen op stapel is gezet en dat vervolgens niet is gerealiseerd. Van veel steden zijn resten uit de agrarische fase van de geschiedenis verdwenen onder latere uitbreidingen. Voorbeelden zoals Bunschoten, waarbij de agrarische wortels van de stad in de vorm van onbebouwde Stadsweiden binnen de voormalige vestingwerken goed herkenbaar zijn, zijn er niet. Dat maakt de situatie in Bunschoten uniek.

Historische waarde
Deze unieke situatie van een stad met een niet gerealiseerde stadsaanleg die vervolgens als agrarisch gebied in stand is gebleven, maakt dat het gebied een grote historische waarde heeft. Afgezien van de archeologische waarde is een stuk binnenstedelijk poldergebied eveneens een zeldzaamheid aan het worden in ons land.
De Stadsweiden zijn groter dan alleen de weilanden die beschermd zijn. Beschermd zijn alleen die weilanden tussen Stadsspui, Stadsgracht en Burgwal. Bij de oorspronkelijke stadsuitleg horen niet alleen de Stadsweiden, maar ook de dwarsverbindingen naar de Dorpsstraat, de Stadsweiden aan de zuidzijde van de Burgwal en de oostzijde van de Dorpsstraat en de restanten van de stadspoorten in de Dorpsstraat.